UZASADNIENIE
do projektu ustawy o Urzędzie Generalnego Konserwatora Zabytków
Cel i potrzeba uchwalenia ustawy
Projekt ustawy o Urzędzie Generalnego Konserwatora Zabytków (UGKZ) ma na celu systemową reformę systemu ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce, odpowiadającą na narastające wyzwania związane z jego degradacją, presją inwestycyjną, brakiem skutecznych narzędzi nadzoru oraz niespójnym systemem zarządzania konserwatorskiego.
Dotychczasowy model, oparty na podporządkowaniu służb konserwatorskich administracji rządowej, nie zapewniał wystarczającej niezależności decyzyjnej, transparentności ani trwałości polityk ochrony dziedzictwa. Ustawa powołuje UGKZ jako niezależny organ, który ma pełnić wiodącą rolę w wyznaczaniu standardów ochrony zabytków, koordynacji działań wszystkich szczebli administracji konserwatorskiej oraz reprezentowaniu Polski w instytucjach międzynarodowych.
Nowa instytucja zostaje wyposażona w kompetencje operacyjne (tworzenie rejestrów, kontrola, dotacje) i organizacyjne (własna administracja, Policja Konserwatorska). Jednocześnie projekt wprowadza rozbudowaną strukturę terytorialną oraz wzmacnia rolę społeczeństwa obywatelskiego przez formalne uznanie Społecznych Opiekunów Zabytków i ich rolę w strukturach ochrony zabytków.
Przyjęcie ustawy i aktów wykonawczych służy:
• stworzeniu niezależnej instytucji strażniczej o wysokiej legitymacji konstytucyjnej,
• przywróceniu zaufania publicznego do działań konserwatorskich,
• budowie nowoczesnej i zinformatyzowanej bazy danych o dziedzictwie,
• zapewnieniu szybkiego i skutecznego reagowania na zagrożenia wobec zabytków,
• zagwarantowaniu stabilnego i przejrzystego systemu finansowania ochrony dziedzictwa.
Uzasadnienie poszczególnych rozdziałów projektu ustawy
Rozdział 1 – Przepisy ogólne
Ustanawia się podstawy funkcjonowania UGKZ jako centralnego, niezależnego organu administracji publicznej. Niezależność od rządu oraz odrębna osobowość prawna mają zapewnić transparentność i odporność na presję polityczną lub komercyjną. Wprowadzenie jednoznacznego statusu instytucji w ustawie podstawowej jest niezbędne do jej stabilnego działania.
Rozdział 2 – Generalny Konserwator Zabytków
Zaproponowany tryb powoływania Generalnego Konserwatora Zabytków przez Prezydenta RP na wniosek Sejmu większością kwalifikowaną ma na celu zapewnienie wysokiego poziomu konsensusu politycznego, a co za tym idzie – większej niezależności urzędu. Przepisy określają także gwarancje trwałości kadencji oraz sytuacje wyjątkowe umożliwiające odwołanie, co wzmacnia stabilność instytucji.
Rozdział 3 – Struktura konserwatorska
Projekt wprowadza trzy poziomy administracji konserwatorskiej – centralny, wojewódzki i gminny – z jasnym rozdziałem kompetencji i nadzoru. Przewiduje też formalne miejsce dla Społecznych Opiekunów Zabytków jako wsparcia merytorycznego i edukacyjnego. Powstanie Policji Konserwatorskiej jako wyspecjalizowanej jednostki UGKZ to odpowiedź na potrzebę natychmiastowej reakcji w sytuacjach zagrożenia dla zabytków.
Rozdział 4 – Kompetencje i zadania UGKZ
Rozdział ten definiuje zadania UGKZ w zakresie rejestracji, regulacji standardów ochrony, reprezentacji międzynarodowej oraz koordynacji naukowo-dokumentacyjnej. Zapewnia spójność polityki konserwatorskiej w całym kraju oraz eliminuje fragmentaryzację działań i kompetencji.
Rozdział 5 – Finansowanie
Wyodrębnienie budżetu UGKZ w ustawie oraz określenie zasad przyznawania i rozliczania dotacji ma na celu zagwarantowanie finansowej niezależności instytucji. Zasady szczegółowe w rozporządzeniu opracowanym z Ministrem Finansów zapewniają zgodność z przepisami o finansach publicznych i transparentność procesów.
Rozdział 6 – Przepisy przejściowe i końcowe
Zapewniono mechanizm płynnego przejęcia dotychczasowych struktur i zasobów kadrowych. Przewidziano okres 6 miesięcy na przygotowanie organizacyjne i informatyczne funkcjonowania nowej instytucji, z zachowaniem ciągłości działań administracyjnych i konserwatorskich.