Uzasadnienie do projektu Ustawy Prawo ochrony zabytków

UZASADNIENIE
do projektu ustawy
Prawo Ochrony Zabytków

I. Potrzeba i cel uchwalenia ustawy
Obowiązująca od 2003 r. ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami była wielokrotnie nowelizowana i sukcesywnie dostosowywana do potrzeb praktyki konserwatorskiej, jednak wciąż pozostaje aktem o konstrukcji niedostosowanej do nowoczesnego systemu zarządzania dziedzictwem kulturowym. Celem niniejszej ustawy jest uporządkowanie systemu ochrony zabytków poprzez:
1. Wyodrębnienie systemu organizacji ochrony zabytków do odrębnej regulacji – co odpowiada postulatom środowisk konserwatorskich i samorządowych, a także ułatwia przyszłe zmiany strukturalne (m.in. powołanie niezależnego Urzędu Generalnego Konserwatora Zabytków).
2. Wprowadzenie nowej klasyfikacji zabytków w rejestrze – kategorie od 0 do IV umożliwiają różnicowanie zakresu ochrony w zależności od wartości danego obiektu, co zwiększa efektywność systemu.
3. Rozdzielenie funkcji ochronnych od ewidencyjnych – umożliwia to bardziej precyzyjne przypisanie form ochrony do poziomu znaczenia zabytku.
4. Unifikację postępowań administracyjnych – m.in. przez szczegółowe określenie trybu wpisu i skreślenia zabytku z rejestru oraz publikację informacji o wszczęciu postępowania.
5. Rozszerzenie obowiązków informacyjnych i interoperacyjności rejestru zabytków – rejestr publiczny prowadzony w systemie elektronicznym odpowiada współczesnym standardom cyfryzacji.
II. Główne założenia projektu
1. Zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy został ograniczony do ochrony zabytków materialnych – zarówno nieruchomych, ruchomych, jak i archeologicznych. Niematerialne dziedzictwo kulturowe oraz organizacja struktur konserwatorskich pozostają przedmiotem osobnych regulacji.
2. Nowa klasyfikacja zabytków (art. 5) wprowadza pięć poziomów – od najcenniejszych (kategoria 0 – o znaczeniu światowym) do zabytków zdegradowanych (IV). Celem tej zmiany jest umożliwienie różnicowania nakładów i instrumentów ochronnych w zależności od wartości obiektu.
3. Nowoczesny rejestr zabytków (art. 4) będzie prowadzony w systemie teleinformatycznym, jawny (z wyjątkiem danych wrażliwych) i interoperacyjny względem innych rejestrów publicznych. Dzieli się na działy odpowiadające typom zabytków.
4. Rozbudowane procedury wpisu i skreślenia (art. 6–8) zapewniają przejrzystość postępowań oraz umożliwiają skuteczną ochronę obiektów już na etapie wszczęcia postępowania.
5. Formy ochrony prawnej (art. 9–11) zostały ograniczone do podstawowych, pozostawiając bardziej szczegółowe narzędzia ochrony (np. audyty krajobrazowe) do regulacji w rozporządzeniach.
III. Zagadnienia legislacyjne
Projekt zawiera szczegółowe delegacje ustawowe (art. 4 ust. 4, art. 10 ust. 3, art. 11 ust. 3), umożliwiające uregulowanie kwestii technicznych i organizacyjnych w aktach wykonawczych. Pozwala to zachować elastyczność w stosowaniu przepisów oraz dostosowywać standardy do zmieniających się warunków prawnych, technologicznych i konserwatorskich.
IV. Spójność z prawem Unii Europejskiej
Ustawa pozostaje zgodna z dorobkiem prawa Unii Europejskiej, w szczególności z dyrektywą 2014/60/UE w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych niezgodnie z prawem z terytorium państwa członkowskiego. Rejestr zabytków, klasyfikacja oraz publikacja informacji o wpisie są zgodne ze standardami transparentności i interoperacyjności systemów informacji publicznej.
V. Wpływ regulacji na sektor publiczny i obywateli
Projektowana ustawa nie przewiduje istotnych skutków finansowych po stronie obywateli ani organizacji społecznych. Natomiast zwiększona przejrzystość rejestru oraz uproszczenie procedur administracyjnych pozytywnie wpłynie na właścicieli zabytków i organy samorządowe.
Wydatki związane z digitalizacją i utrzymaniem centralnego rejestru będą pokrywane z budżetu państwa oraz środków UE w ramach projektów digitalizacyjnych. Z uwagi na odroczenie wejścia w życie przepisów technicznych (art. 13), jednostki samorządu i administracja publiczna uzyskają czas na adaptację.
VI. Zgodność z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej
Projekt ustawy jest w pełni zgodny z Konstytucją RP, w szczególności:
1. Z art. 5, który nakłada na państwo obowiązek strzeżenia dziedzictwa narodowego jako jednej z podstawowych wartości konstytucyjnych.
2. Z art. 73, który gwarantuje wolność korzystania z dóbr kultury – projekt ustawy zapewnia publiczny dostęp do rejestru zabytków oraz określa przejrzyste i proporcjonalne formy ochrony.
3. Z art. 21 i art. 64, dotyczących ochrony własności – ustawa przewiduje równoważenie interesu publicznego z prawami właścicieli, wprowadzając procedury umożliwiające udział stron oraz prawo do odwołania od decyzji.
4. Z zasadą proporcjonalności (art. 31 ust. 3) – projektowane środki ochrony są adekwatne do rangi zabytków, dzięki klasyfikacji i elastycznym formom ochrony prawnej.
5. Z zasadą pomocniczości (art. 16 i art. 166) – przyznając kompetencje ochronne jednostkom samorządu terytorialnego w zakresie parków kulturowych i planowania przestrzennego, projekt respektuje konstytucyjny podział zadań.
VII. Zgodność z umowami międzynarodowymi
Ustawa pozostaje zgodna z międzynarodowymi zobowiązaniami Rzeczypospolitej Polskiej, w szczególności:
1. Konwencją UNESCO z 1970 r. – dotyczącą środków zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przekazywaniu własności dóbr kultury;
2. Konwencją UNESCO z 2003 r. – ustawa nie obejmuje ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, pozostawiając te kwestie do odrębnej regulacji, co jest zgodne z wymogami tej konwencji;
3. Konwencją o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy z 1985 r. (Granada) – projekt wprowadza mechanizmy planistyczne i rejestrowe służące ochronie zabytków architektury;
4. Konwencją europejską o ochronie dziedzictwa archeologicznego z 1992 r. (Valletta) – ustawa wprost odnosi się do zabytków archeologicznych, przewidując ich wpis i ochronę;
5. Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/60/UE – projekt przewiduje ujęcie listy skarbów dziedzictwa i zasady ich ochrony oraz wpisu, zgodne z zasadami unijnego obrotu i restytucji dóbr kultury.