Według ustawy o ochronie zabytków, społeczni opiekunowie zabytków to osoby, które ,,podejmują działania związane z zachowaniem wartości zabytków i utrzymaniem ich w jak najlepszym stanie oraz upowszechniają wiedzę o zabytkach”.
Społeczny opiekun zabytków jest swego rodzaju uzupełnieniem instytucji państwowych i gminnych, a jego głównym zadaniem jest pomoc tym instytucjom oraz informowanie służb konserwatorskich o stanie powierzonego obiektu, zwłaszcza jeśli pojawią się jakieś nieprawidłowości. W sytuacjach wymagających natychmiastowej interwencji, społeczny opiekun zabytków może zwrócić się z prośbą o pomoc także do innych instytucji, jak np.: Policja, Państwowa Straż Pożarna, do samorządu i nadzoru budowlanego itp.
Według prawa społecznym opiekunem zabytków może zostać osoba, która nie była karana za przestępstwa popełnione umyślnie oraz posiada wiedzę na temat ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Niektóre miasta organizują specjalne szkolenia dla kandydatów, dzięki którym można poszerzyć swoją wiedzę z zakresu prawa, praktyk konserwatorskich oraz ochrony i opieki nad zabytkami.
Status prawny społecznego opiekuna zabytków, zasady jego ustanawiania i cofnięcia ustanowienia oraz zakres kompetencji precyzują zapisy ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U z 2022, poz. 840). Zgodnie z w/w ustawą:
- starosta właściwy dla miejsca zamieszkania kandydata (niekoniecznie zameldowania) lub jego siedziby, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków ustanawia społecznego opiekuna zabytków i może cofnąć to ustanowienie (art. 103 pkt 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). Decyzja w tym zakresie należy wyłącznie do starosty, ponieważ pomimo wniosku wojewódzkiego konserwatora zabytków starosta może nie ustanowić kandydata społecznym opiekunem zabytków. Natomiast wojewódzki konserwator zabytków wstępnie weryfikuje i opiniuje w tym zakresie kandydaturę konkretnej osoby fizycznej lub prawnej na społecznego opiekuna zabytków,
- status społecznego opiekuna zabytków przysługuje osobie, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych, nie była karana za przestępstwa popełnione umyślnie oraz posiada wiedzę w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami (art. 102 pkt 3). Pełna zdolność do czynności prawnych oznacza, że musi to być osoba pełnoletnia i nie może być to osoba ubezwłasnowolniona całkowicie. Jednocześnie nie może być to osoba karana za przestępstwa popełnione umyślnie,
- warunkiem do uzyskania statusu społecznego opiekuna zabytków jest również znajomość przepisów dotyczących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, w związku z czym kandydat na takiego opiekuna przez przystąpieniem do procedury ubiegania się o taki status powinien wykazać wiedzę na temat przepisów ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (m.in. potwierdzić swoje specjalistyczne wykształcenie i udokumentowany dorobek – również zawodowy – w dziedzinie ochrony zabytków i dyscyplin pokrewnych).