Projekt Diagnoza potrzeby realizacji programu „Dziedzictwo w naszych rękach – Społeczny Wolontariat dla Zabytków” 1. Tło i kontekst społeczny Ochrona dziedzictwa kulturowego w Polsce wciąż opiera się w znacznej mierze na działaniach instytucji państwowych i samorządowych, przy jednoczesnym niedostatecznym włączeniu społeczeństwa obywatelskiego. Choć od 2003 roku ustawa o ochronie zabytków przewiduje funkcjonowanie instytucji Społecznych Opiekunów Zabytków (SOZ), w praktyce system ten jest rozproszony, pozbawiony jednolitego wsparcia szkoleniowego, organizacyjnego i promocyjnego. Według danych Narodowego Instytutu Dziedzictwa, w Polsce działa obecnie ok. 3–4 tysiące Społecznych Opiekunów Zabytków, lecz większość z nich nie ma dostępu do szkoleń, narzędzi cyfrowych ani wsparcia merytorycznego. Ich aktywność zależy od indywidualnego zaangażowania i lokalnych kontaktów, a nie od systemowego programu współpracy. Równocześnie coraz więcej szkół i młodzieżowych organizacji poszukuje nowych form wolontariatu obywatelskiego i edukacji kulturowej, które łączyłyby naukę historii lokalnej, ekologię kulturową i aktywność społeczną. Młodzież deklaruje chęć działania na rzecz wspólnoty, ale nie posiada wiedzy ani narzędzi, jak to robić w kontekście dziedzictwa. Z badań CBOS (2023) wynika, że: • 67% Polaków uważa zabytki za ważny element tożsamości lokalnej, • jednak tylko 14% angażowało się w jakiekolwiek działania na ich rzecz, • a w grupie młodzieży odsetek ten spada do 8%. Brak mechanizmów, które łączyłyby edukację, wolontariat i ochronę dziedzictwa, prowadzi do stopniowej utraty zainteresowania dziedzictwem lokalnym oraz zaniku międzypokoleniowego przekazu wiedzy o historii miejsca. 2. Problem, który rozwiązuje program Głównym problemem społecznym, na który odpowiada projekt, jest brak spójnego systemu wspierania i rozwijania wolontariatu obywatelskiego w ochronie dziedzictwa kulturowego. Objawia się to w szczególności przez: • brak zintegrowanej sieci Społecznych Opiekunów Zabytków i platformy wymiany doświadczeń, • brak programów szkoleniowych i certyfikacyjnych dla wolontariuszy dziedzictwa, • marginalne zaangażowanie szkół i młodzieży w działania dotyczące dziedzictwa, • niedostatek materiałów edukacyjnych i popularyzatorskich dostępnych publicznie, • rozproszenie i brak koordynacji między organizacjami społecznymi, samorządami i instytucjami kultury. W efekcie potencjał społecznej ochrony dziedzictwa — istniejący zarówno wśród dorosłych pasjonatów historii, jak i wśród młodzieży — pozostaje niewykorzystany. 3. Konsekwencje braku działań Brak zorganizowanego systemu wolontariatu dziedzictwa powoduje: • osłabienie społecznego nadzoru nad stanem zabytków, • brak lokalnych inicjatyw edukacyjnych i inwentaryzacyjnych, • zanik pamięci o materialnych i niematerialnych wartościach lokalnych, • brak kontaktu młodzieży z praktycznym wymiarem historii i tożsamości miejsca, • trudności w realizacji zadań konserwatorskich przez administrację z uwagi na ograniczone zasoby. Społeczne zaangażowanie w ochronę dziedzictwa mogłoby pełnić funkcję pomocniczą wobec państwowych służb konserwatorskich, a także edukacyjną i integracyjną wobec społeczności lokalnych. 4. Potrzeby i oczekiwania grup docelowych Diagnozy środowiskowe przeprowadzone wśród organizacji zajmujących się dziedzictwem (Fundacja Wawelberg, lokalne NGO) wskazują na konkretne potrzeby: • Społeczni Opiekunowie Zabytków oczekują wsparcia merytorycznego, szkoleń i materiałów narzędziowych, • szkoły i nauczyciele oczekują gotowych scenariuszy i programów edukacyjnych, • młodzież potrzebuje aktywności terenowych, projektowych i multimedialnych, • samorządy lokalne poszukują partnerów społecznych w dokumentacji i promocji dziedzictwa. Zarówno badania jakościowe, jak i obserwacje projektów lokalnych pokazują, że istnieje duże zainteresowanie tematyką dziedzictwa, ale brak infrastruktury i oferty edukacyjnej hamuje jego rozwój. 5. Uzasadnienie potrzeby programu Program „Dziedzictwo w naszych rękach” odpowiada na te potrzeby poprzez stworzenie trwałego systemu współpracy obywatelskiej w ochronie dziedzictwa. Stanowi odpowiedź na trzy kluczowe luki: 1. Luka organizacyjna – brak zintegrowanej sieci i zaplecza dla Społecznych Opiekunów Zabytków. 2. Luka edukacyjna – brak nowoczesnych narzędzi dydaktycznych i szkoleń o ochronie dziedzictwa. 3. Luka pokoleniowa – brak zaangażowania młodzieży w praktyczne działania na rzecz historii i kultury. Program łączy te trzy obszary, tworząc platformę współdziałania dorosłych i młodych wolontariuszy, wspieranych przez organizacje pozarządowe i samorządy. Wpisuje się w cele publiczne określone w: • art. 4 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (pkt 1, 4, 16, 18, 33), • art. 5 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, • Strategię Rozwoju Kapitału Społecznego 2030 (cel 3.2 – uczestnictwo w kulturze i dziedzictwie). 6. Oczekiwany efekt społeczny Wdrożenie programu doprowadzi do: • zwiększenia liczby aktywnych wolontariuszy i Społecznych Opiekunów Zabytków, • powstania sieci współpracy między szkołami, NGO i samorządami, • wzrostu świadomości społecznej o znaczeniu dziedzictwa kulturowego, • rozwinięcia modelu edukacji obywatelskiej opartej na praktyce i lokalnej tożsamości. Długofalowo program wzmocni postawy odpowiedzialności obywatelskiej, solidarności międzypokoleniowej i współuczestnictwa w ochronie wspólnego dobra, jakim jest dziedzictwo kulturowe. 7. Podsumowanie Diagnoza jednoznacznie wskazuje na konieczność stworzenia systemowego, ogólnopolskiego programu wolontariatu dla dziedzictwa, który połączy: • istniejące zasoby Społecznych Opiekunów Zabytków, • potencjał edukacyjny szkół, • kompetencje organizacji pozarządowych i służb konserwatorskich. Program „Dziedzictwo w naszych rękach” odpowiada na rzeczywistą lukę w polityce kulturalnej państwa i samorządów, budując trwałe mechanizmy społecznego współdziałania w obszarze ochrony zabytków