Diagnoza potrzeby realizacji programu
„Dziedzictwo w naszych rękach – Społeczny Wolontariat dla Zabytków”
1. Tło i kontekst społeczny
Ochrona dziedzictwa kulturowego w Polsce wciąż opiera się w znacznej mierze na działaniach instytucji państwowych i samorządowych, przy jednoczesnym niedostatecznym włączeniu społeczeństwa obywatelskiego. Choć od 2003 roku ustawa o ochronie zabytków przewiduje funkcjonowanie instytucji Społecznych Opiekunów Zabytków (SOZ), w praktyce system ten jest rozproszony, pozbawiony jednolitego wsparcia szkoleniowego, organizacyjnego i promocyjnego.
Według danych Narodowego Instytutu Dziedzictwa, w Polsce działa obecnie ok. 3–4 tysiące Społecznych Opiekunów Zabytków, lecz większość z nich nie ma dostępu do szkoleń, narzędzi cyfrowych ani wsparcia merytorycznego. Ich aktywność zależy od indywidualnego zaangażowania i lokalnych kontaktów, a nie od systemowego programu współpracy.
Równocześnie coraz więcej szkół i młodzieżowych organizacji poszukuje nowych form wolontariatu obywatelskiego i edukacji kulturowej, które łączyłyby naukę historii lokalnej, ekologię kulturową i aktywność społeczną. Młodzież deklaruje chęć działania na rzecz wspólnoty, ale nie posiada wiedzy ani narzędzi, jak to robić w kontekście dziedzictwa.
Z badań CBOS (2023) wynika, że:
• 67% Polaków uważa zabytki za ważny element tożsamości lokalnej,
• jednak tylko 14% angażowało się w jakiekolwiek działania na ich rzecz,
• a w grupie młodzieży odsetek ten spada do 8%.
Brak mechanizmów, które łączyłyby edukację, wolontariat i ochronę dziedzictwa, prowadzi do stopniowej utraty zainteresowania dziedzictwem lokalnym oraz zaniku międzypokoleniowego przekazu wiedzy o historii miejsca.
2. Problem, który rozwiązuje program
Głównym problemem społecznym, na który odpowiada projekt, jest brak spójnego systemu wspierania i rozwijania wolontariatu obywatelskiego w ochronie dziedzictwa kulturowego.
Objawia się to w szczególności przez:
• brak zintegrowanej sieci Społecznych Opiekunów Zabytków i platformy wymiany doświadczeń,
• brak programów szkoleniowych i certyfikacyjnych dla wolontariuszy dziedzictwa,
• marginalne zaangażowanie szkół i młodzieży w działania dotyczące dziedzictwa,
• niedostatek materiałów edukacyjnych i popularyzatorskich dostępnych publicznie,
• rozproszenie i brak koordynacji między organizacjami społecznymi, samorządami i instytucjami kultury.
W efekcie potencjał społecznej ochrony dziedzictwa — istniejący zarówno wśród dorosłych pasjonatów historii, jak i wśród młodzieży — pozostaje niewykorzystany.
3. Konsekwencje braku działań
Brak zorganizowanego systemu wolontariatu dziedzictwa powoduje:
• osłabienie społecznego nadzoru nad stanem zabytków,
• brak lokalnych inicjatyw edukacyjnych i inwentaryzacyjnych,
• zanik pamięci o materialnych i niematerialnych wartościach lokalnych,
• brak kontaktu młodzieży z praktycznym wymiarem historii i tożsamości miejsca,
• trudności w realizacji zadań konserwatorskich przez administrację z uwagi na ograniczone zasoby.
Społeczne zaangażowanie w ochronę dziedzictwa mogłoby pełnić funkcję pomocniczą wobec państwowych służb konserwatorskich, a także edukacyjną i integracyjną wobec społeczności lokalnych.
4. Potrzeby i oczekiwania grup docelowych
Diagnozy środowiskowe przeprowadzone wśród organizacji zajmujących się dziedzictwem (Fundacja Wawelberg, lokalne NGO) wskazują na konkretne potrzeby:
• Społeczni Opiekunowie Zabytków oczekują wsparcia merytorycznego, szkoleń i materiałów narzędziowych,
• szkoły i nauczyciele oczekują gotowych scenariuszy i programów edukacyjnych,
• młodzież potrzebuje aktywności terenowych, projektowych i multimedialnych,
• samorządy lokalne poszukują partnerów społecznych w dokumentacji i promocji dziedzictwa.
Zarówno badania jakościowe, jak i obserwacje projektów lokalnych pokazują, że istnieje duże zainteresowanie tematyką dziedzictwa, ale brak infrastruktury i oferty edukacyjnej hamuje jego rozwój.
5. Uzasadnienie potrzeby programu
Program „Dziedzictwo w naszych rękach” odpowiada na te potrzeby poprzez stworzenie trwałego systemu współpracy obywatelskiej w ochronie dziedzictwa.
Stanowi odpowiedź na trzy kluczowe luki:
1. Luka organizacyjna – brak zintegrowanej sieci i zaplecza dla Społecznych Opiekunów Zabytków.
2. Luka edukacyjna – brak nowoczesnych narzędzi dydaktycznych i szkoleń o ochronie dziedzictwa.
3. Luka pokoleniowa – brak zaangażowania młodzieży w praktyczne działania na rzecz historii i kultury.
Program łączy te trzy obszary, tworząc platformę współdziałania dorosłych i młodych wolontariuszy, wspieranych przez organizacje pozarządowe i samorządy.
Wpisuje się w cele publiczne określone w:
• art. 4 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (pkt 1, 4, 16, 18, 33),
• art. 5 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami,
• Strategię Rozwoju Kapitału Społecznego 2030 (cel 3.2 – uczestnictwo w kulturze i dziedzictwie).
6. Oczekiwany efekt społeczny
Wdrożenie programu doprowadzi do:
• zwiększenia liczby aktywnych wolontariuszy i Społecznych Opiekunów Zabytków,
• powstania sieci współpracy między szkołami, NGO i samorządami,
• wzrostu świadomości społecznej o znaczeniu dziedzictwa kulturowego,
• rozwinięcia modelu edukacji obywatelskiej opartej na praktyce i lokalnej tożsamości.
Długofalowo program wzmocni postawy odpowiedzialności obywatelskiej, solidarności międzypokoleniowej i współuczestnictwa w ochronie wspólnego dobra, jakim jest dziedzictwo kulturowe.
7. Podsumowanie
Diagnoza jednoznacznie wskazuje na konieczność stworzenia systemowego, ogólnopolskiego programu wolontariatu dla dziedzictwa, który połączy:
• istniejące zasoby Społecznych Opiekunów Zabytków,
• potencjał edukacyjny szkół,
• kompetencje organizacji pozarządowych i służb konserwatorskich.
Program „Dziedzictwo w naszych rękach” odpowiada na rzeczywistą lukę w polityce kulturalnej państwa i samorządów, budując trwałe mechanizmy społecznego współdziałania w obszarze ochrony zabytków.